9 سال پیشتر: فرهنگ پدافند غیرعامل
چنانچه فلسفه بنیادی “پدافند غیرعامل” را افزایش توان مقابله نیروهای خودی و کاهش مخاطرات ناشی از حملات احتمالی دشمن بدانیم به یک عبارت کلیدی برای درک مسئله خواهیم رسید و آن این است که شناخت دوستان و دشمنان برای هرگونه طرح ریزی استراتژیک جنبه حیاتی دارد.شرکای راهبردی و دشمنان قسم خورده هر کشور ، در دو سر طیف دوستان و دشمنان قرار میگیرند و سایر کشورها براساس میزان تهدیدزایی و توان فرصت سازی که دارند در حدفاصل دو سر این طیف خواهند بود.باتوجه به ماهیت متغیر دوستان و دشمنان و تاثیرات ناشی از گذر زمان ، ضرورت انعطاف پذیری برنامهها و مواجهه با شرایط پیش بینی نشده و جدید از جنبههای بسیار مهم طرحهای راهبردی است.
جمهوری اسلامیایران ، با توجه به اصول زیربنایی انقلاب اسلامیاز جهت گیریهای متنوعی در روابط خود با دنیای خارج برخوردار است.نفی نظام سلطه و مناسبات استکباری ، ارتباطات فزاینده و روبه رشد با جهان اسلام ، توسعه روابط با کشورهای مستقل و غیرمتعهد ، حمایت از بیداری اسلامیو جریان مقاومت ، راهبرد نه شرقی و نه غربی و جمهوری اسلامیاز الزامات سیاست خارجی کشور است که براساس آن دوستان و دشمنان تعریف میشوند.شناخت دقیق از حجم و نوع تهدیدها و فرصتهای پیش رو در محیط خارجی و ضعفها و قوتهای موجود و آتی در محیط داخلی به ما این امکان را میدهد که طرحهای کمتر انتزاعی و بیشتر کاربردی داشته باشیم.
خروجی و کارکرد هر نظام سیاسی بستگی مستقیم به میزان تحقق برنامهها و تبدیل استراتژیها به عمل در زمینههای سیاسی ، فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی دارد.شناخت وضعیت موجود اگر به وضعیت مطلوب و آینده بهتر نیانجامد فایده ای ندارد.
فرهنگ را اگر مجموعه ای از باورها و عقاید یک ملت تعریف کنیم که به مرور زمان شکل گرفته و بارور گردیده و با آن ، مردم به حال و آینده خود مینگرند و معیار خیر و شر و سعادت و شقاوت جامعه است گزافه نگفته ایم.کاربرد پسوندهای مختلف با این واژه طیف وسیعی از حیطههای فکری و اجرایی را میسازد که باید به آن پرداخته شود.فرهنگ اقتصادی ، فرهنگ رانتی ، فرهنگ نفتی ، فرهنگ مالیاتی ، فرهنگ سیاسی ، فرهنگ نظامی، فرهنگ دفاعی ، فرهنگ بانکی ، فرهنگ رانندگی ، فرهنگ اداری ، فرهنگ غربی و فرهنگ اسلامیو نظایر اینها بر اهمیت حوزه فرهنگ تاکید دارند.
آنچه براساس این مقدمه قابل دریافت است این است که “فرهنگ پدافند غیرعامل” یک واژگان ترکیبی است که به خوبی باید تعریف شده ، بومیسازی گردد ، آموزش داده شده و فراگیر شود.واژگان سازی مترادف با مفهوم سازی و فرهنگ سازی نیست.ساحت اندیشه و ذهن مردمان را بصورت دستوری نمیتوان تحت تاثیر قرار داد.فرهنگ سازمانی ، واژه ای مرکب است که در کشور ما بسیار بکار میرود اما به فرهنگ تبدیل نشده است.سازمان ، در یک کشور ارزشی باید با ارزشهای مردم پیوند داشته باشد و مدافع و مروج آن باشد.حرمت امامزاده را متولی آن باید نگهدارد.اگر روزی در کشور ما سلسله مراتب اداری و درجات تقوای کاری بایکدیگر رابطه مستقیم و تنگاتنگی پیدا کردند آنگاه ، تحول اداری شروع شده است.سوره واقعه ، انسانها را به سه دسته تقسیم کرده است.انسانهای پیشتاز ، هدایت یافتگان و زیان کاران.پرونده اعمال فقط مربوط به روز رستاخیز نیست.باوجود پروندههای گزینشی ، حراستی و پرسنلی برای هر فرد ، نظام انتصابات باید مبتنی بر اطلاعات این پروندهها باشد.هرچند فرهنگ سازمانی با حیطه “فرهنگ پدافند غیرعامل” ارتباط مستقیم دارد و بخش اعظم سرمایههای مادی ، انسانی و ثروتهای خدادادی ملت عمدتا در دست دولت و دولت عهده دار بخشهای حاکمیتی و اقتصاد مبتنی بر نفت است و پیاده سازی اصول متعدد پدافند غیرعامل به پویایی و پیشتازی دولتها و همراهی بدنه کارشناسی و کارمندی آن نیاز دارد و این مهم با بخشنامه و الزامات اداری تحقق نمییابد و لازمه آن استقرار فرهنگ بسیجی با ویژگیهای مردمیو الهی آن است لیکن به بحث اصلی بازمیگردیم با این امید که با تحولی فرهنگی در آینده ، به تحول اداری درخور دست یابیم.“فرهنگ پدافند غیرعامل” یک امر تشریفاتی نیست بلکه جزلاینفک حیات یک ملت انقلابی و زنده است.انقلاب اسلامی، پایان نیافته است.مادامیکه ملت از ارزشهای خود دفاع میکند باید منتظر حمله دشمنان باشد.این تهاجم در طرح ریزیهای دفاعی و پدافند غیرعامل در اشکال نظامیو غیرنظامیمورد بررسی قرار میگیرد و برنامه ریزیهای خاصی دارد.پس از دوران طلایی دفاع مقدس ، رویکرد تهاجمیدشمنان از جنبه نظامیبه جنبههای اقتصادی ، فرهنگی ، اطلاعاتی و روانی بیشتر معطوف شده است.گزینه نظامیبه عنوان یک اهرم سیاسی بیشتر در فضای دیپلماتیک بکار میرود.من منکر این نیستم که ملتها در قوی ترین شرایط باید مراقب اسب تروای دشمنان خود باشند.نوک پیکان تحرکات دشمنان در حال حاضر ، فرهنگ است.تغییر نگرشها و باورهای ملت ، جداسازی مردم و حاکمیت ، گسترش بی اعتمادی عمومی، سرگرم سازی جوانان به امور دنیوی ، استحاله و تهی سازی انقلاب از ارزشهای انقلابی ، ترویج مظاهر تمدن غربی و تقویت دیدگاههای نرم و سازش کارانه در کشور از رویکردهای فرهنگی غرب است.کاهش مخاطرات و آسیبهای خارجی باید در برنامه ریزیهای فرهنگی کشور نقش پررنگ تری داشته باشد.در سازمان پدافند غیرعامل ، فرهنگ ، هسته مرکزی دفاع باید باشد.عناصر غیرمادی قدرت ملی در انقلاب اسلامیهمواره وجه امتیاز و ویژگی منحصربفرد این ملت بوده اند.اسب تروای دشمنان درحال حاضر ، از جنس فرهنگی است.بنابراین “فرهنگ پدافند غیرعامل” یک ضرورت تام و تمام است.یک امر تشریفاتی نیست.نیاز به مفهوم سازی پیچیده ای نیز ندارد.بومیسازی آن با قدری کار تالیفی ، بسیار سهل الوصول است.نویسنده در نوشتههای خود در رسانههای سراسر کشور مروج گفتمان انقلاب اسلامیو گفتمان دفاع مقدس است که دومیبیشتر در لایههای نظامیمحبوس مانده و به فضای غیرنظامیراه نیافته است.“فرهنگ پدافند غیرعامل” و گفتمان دفاع مقدس رابطه راهبردی باهم میتوانند داشته باشند و برای این منظور کار سختی پیش رو نداریم به شرط آن که از مبادی مناسب وارد شویم و زیرساخت خوبی را پی ریزی کنیم و از کسانی که دانش ، تجربه و قلم قوی دارند بهره ببریم.
در ادامه ، چند شاخص عمده که به کمک آنها “فرهنگ پدافند غیرعامل” در جامعه ، بومیسازی و فراگیر میشود آمده است:
- نظام ولایی:عمق استراتژیک کشور در بخش مادی مولفههای قدرت ملی ، سرزمین پهناور است اما از جنبههای غیرمادی توان کشور ، متکی به پشتوانه محکمیبه نام ولایت فقیه است.این ساختار منحصربفرد ، فرهنگ ویژه و روزآمدی را تولید و بازتولید میکند.یکی از وجوه این فرهنگ مولد ، دفاع همه جانبه است.دفاع از کیان اسلام ، دفاع از ام القرای جهان اسلام ، دفاع از مرزهای هویتی و دینی ، دفاع از جهان بدون سلطه و دفاع از ارزشهای انسانی از ویژگیهای این فرهنگ ولایی است.“فرهنگ پدافند غیرعامل” از الزامات پیاده سازی فرهنگ ولایی است.
- انقلاب اسلامی:طرحهای پدافند غیرعامل لزوماً مبتنی بر فرهنگ برآمده از انقلاب اسلامیباید باشد.نظام شاهنشاهی از فرهنگ سه مولفه ای شوونیسم و باستان گرایی ایرانی ، مناسبات شاهانه موسوم به پهلویسم و آموزههای فرهنگ غربی پیروی میکرد و تمام تلاش آن برای دفاع از این فرهنگ و استقرار آن بود.انقلاب اسلامی، فرهنگ فاخری دارد که باید در منشور اخلاقی دولتها و در بدنه کارشناسی آن ، مفهوم سازی و درونی شود.
- دفاع مقدس:درباره دفاع مقدس بیشتر به جنبههای نظامیآن در جامعه پرداخته شده و جنبههای نرم افزاری و غیرنظامیآن مغفول مانده است.از این رو ، آن بیشتر یک رویداد نظامیمعرفی شده است تااین که تحولی در تمامیشئون جامعه دانسته شود که میتواند در همه جنبههای زندگی مادی و معنوی مردم به عنوان یک گفتمان تجربه شده ، پیاده سازی گردد.
- ایدئولژی:محتوای انقلابها ، ایدئولژی است.انقلاب کبیر فرانسه با ایدئولژی انسان مدارانه ، انقلاب بلشویکی روسیه با ایدئولژی کمونیستی ، انقلاب دهقانی چین با قرائتی دیگر از ایدئولژی کمونیسم و انقلاب اسلامیایران با ایدئولژی انسان ساز و جامعه ساز اسلام به اهداف ، منافع ملی ، مردم ، راهبردها و برنامهها هرکدام نگاه خاص خود را دارند.ایدئولژی ، اثر مستقیم بر فرهنگ و باورهای مردم دارد و طرز تلقی آنها پیرامون خیر و شر ، جنگ و صلح ، فقر و غنا ، پیروزی و شکست و نظایر اینها را میسازد.الگوی دفاع غیرنظامیدر ایران باتوجه به تاثیرات ایدئولژیک انقلاب اسلامی، از ویژگیهای ممتازی برخوردار است.
- ژئوپلتیک:تاثیر عامل سرزمین بر سیاست یک امر پذیرفته شده است.جمهوری اسلامیایران از شمال با روسیه ، از غرب با اروپا ، از جنوب با آبهای آزاد و اقیانوس هند و از شرق با چین ارتباط مییابد.این شاهراه ارتباطی و کانون انرژی باعث شده که ما در محیط خارجی با تهدیدها و فرصتهای بالقوه و بالفعلی مواجه باشیم.این عامل نقش بسیار مهمیدر طرح ریزیهای استراتژیک کشور دارد.فرهنگ دفاع غیرنظامیبدون اغراق میتواند براساس این موقعیت ممتاز ، فضای روانی مناسبی ایجاد کند.البته اصل خدشه ناپذیر در برنامه ریزیهای استراتژیک پرهیز از نگاه کاریکاتوریزه به مولفههای قدرت ملی است.
- تاریخ:مطالعه و بهره گیری از گذشته به شرط آن که با باستان گرایی درهم آمیخته نشود به تقویت توان ملی و کاهش ضعفهای مردم میانجامد.بررسی آفتها و آسیبهایی که در شرایط مشابه امکان وقوع دوباره دارند میتواند از تکرار حوادث تلخ و ناکامیها جلوگیری کند.انقلاب اسلامی، اعتراض مردم به ضعفها و انحطاط شاهان و تایید اهداف مشروطه خواهی در ایران بود.حافظه تاریخی ملت ، کمک بسیار مناسبی به پیشبرد طرحهای راهبردی و بویژه گسترش و فراگیری “فرهنگ پدافند غیرعامل” میکند.
- فرهنگ عاشورا:توجه به ماه محرم و حادثه سال 61 هجری قمری در روزهای نهم و دهم این ماه که پس از گذشت 14 قرن به یک فرهنگ جهان شمول تبدیل شده است در محاسبات راهبردی کشور ما تاثیر تعیین کننده ای دارد.روحیه مقاومت ، دفاع از مظلوم و مبارزه با ظالم ، از درسهای فرهنگ عاشورا است.“فرهنگ پدافند غیرعامل” از این فرهنگ باید لبریز گردد و این به محاسبات جداگانه ای نیاز دارد و فراتر از یک نوشتار جای کار دارد.
- جمعیت:ایران یکی از پرجمعیت ترین کشورهای منطقه است و ظرفیتهای بالقوه ای در بخش منابع انسانی دارد.اجرای برنامههای راهبردی با وجود سرمایههای فراوان انسانی امکان پذیرتر است.کثرت جمعیت نیز در صورت عدم برنامه ریزی مناسب میتواند اثر معکوس و بحران زا داشته باشد.وقتی در قرآن کریم بر پیروزی جمعیت قلیل با ایمان بر دشمن کثیر تاکید میشود بنابراین وجود جمعیت کثیر باایمان میتواند ما را همانند دفاع مقدس از بحرانها به خوبی عبور دهد.فرهنگ ایمانی در مردم ایران از ذخایر الهی است.
- جغرافیا:کشور ما با وجود مناطق جغرافیایی متنوع و شرایط آب و هوایی مختلف برای طرحهای دفاع و حمله ، قابلیتهای ویژه ای دارد.دشتها ، کوهها ، بیابانها ، رودخانهها ، دریاها و اقلیمهای متفاوت باعث انعطاف پذیری برنامههای راهبردی میشود.این انعطاف برای دشمنان هزینههای فراوانی درپی دارد.عمق استراتژیک یکی از مهم ترین مزایای سرزمینی است.باوجود پیشروی عراق در خاک ایران در اوائل دفاع مقدس ، وسعت سرزمینی باعث شد که سایر بخشهای کشور بتوانند برنامه ریزی دفاعی لازم را انجام دهند و پیروزی را رقم بزنند.این مزیت در کنار سایر مزایای مادی و معنوی توان ملی میتواند در صورت برنامه ریزیهای همه جانبه به گسترش فرهنگ مقاومت و دفاع در نسلهای متمادی بیانجامد.
- اقوام:قومیتها فی نفسه تهدیدزا نیستند.وجود گونههای قومیمتعدد اما ایرانی که هزاران سال از هم جوشی و اتحاد آنها بایکدیگر میگذرد یک فرصت استثنایی است.این فرصت حتی قدرت جذب همسایهها را دارد نه این که به عنوان یک عامل واگرا همواره مطرح شود.واگرایی و هم گرایی تفاوتهای فاحشی باهم دارند که متاسفانه برخی از برنامه ریزان ما با پیش داوری و ذهنیتهای فردی درباره آنها اظهارنظر میکنند.شعار یکی برای همه ، همه برای یکی در طول تاریخ در بین اقوام ایرانی باوجود ضعفهای حکومت مرکزی یک اصل خدشه ناپذیر بوده است.انقلاب اسلامیو دفاع مقدس به خوبی از این ظرفیت و فرصت توانسته بهره مند شود.این ظرفیت در طرحهای راهبردی ، دفاعی ، امنیتی و بویژه دفاع غیرنظامینیازمند مداقه بیشتر است.
- هنر رسانه:برای آموزش ، گسترش و فراگیری “فرهنگ پدافند غیرعامل” در جامعه ، رسانهها اعم از رسانههای مرکز و محلی در سراسر کشور نقش پیشتاز و ویژه ای میتوانند ایفا کنند.ظرفیت رسانه در فضای مجازی و شبکههای اجتماعی روزافزون است و برنامه ریزان ارشد فرهنگی در دولت از آن در طرحهای کلان بهره بایسته نمیبرند.نویسنده ، به عنوان یک فعال رسانه با صدها رسانه در سراسر کشور همکاری میکند و این اقیانوس عظیم را میشناسد و معتقد است بهره ما از رسانهها قطره ای از دریاست و اگر رویکرد رسانه محور در برنامه ریزیهای فرهنگی غالب باشد منشا آثار گسترده ای خواهد شد.هنر چون از جنس الهام و نور است فرهنگ را در جامعه ، درونی میسازد.
- مساجد:”فرهنگ پدافند غیرعامل” یک امر ایمانی و دینی است.همانگونه که انقلاب اسلامیدر مساجد شکل گرفته و تکثیر شده دفاع مقدس نیز از پایگاه دینی و مردمیمساجد ، بهره فراوانی برده است.از این رو ، آموزش و فراگیری این فرهنگ دفاعی در جامعه به کمک مساجد میتواند نتایج شگرفی به بار آورد.
- آموزش و پرورش:فرزندان انقلاب ، در مدرسه به عنوان خانه دوم ، تربیت میشوند و آینده را میسازند.این ظرفیت در طرحهای دفاعی باید سهم ارزنده ای داشته باشد.“فرهنگ پدافند غیرعامل” یک امر انتزاعی نیست و باید در حیات واقعی یک ملت در مدرسه ، دانشگاه ، کارخانه ، دولت ، مسجد ، رسانه ، حوزه ، بسیج ، مجلس و تمامیجنبههای اجتماعی زندگی حضور داشته باشد.
- دانشگاهها:آموزش عالی متولی تربیت کارشناسان ، مدیران ، برنامه ریزان ، مجریان و نیروهای تخصصی تمامیبخشهای جامعه است.سرمایه انسانی در دانشگاهها ساخته میشوند.نوع نگاه آنها به آینده ، محیط پیرامون و مخاطرات احتمالی نقش به سزایی در پیشبرد برنامههای سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و دفاعی دارد.“فرهنگ پدافند غیرعامل” یکی از منابع درسی دانشجویان میتواند باشد.
- دولتها:از منظر شرقی ، دولت موتور محرکه برنامههای ملی در جامعه است.مگر میشود بدون ایفای نقش همه جانبه دولتها در نظام اسلامی، به اهداف برنامههای کلان دست یافت.“فرهنگ پدافند غیرعامل” یکی از برنامههای راهبردی است که باید به صورت ویژه در دستور کار دولتها قرار گیرد.امکانات مادی و انسانی دولت باید در خدمت این برنامه باشد.سازمان پدافند غیرعامل بستر لازم را برای استفاده از این امکانات آماده میکند.
- مجلس شورای اسلامی:حمایت قانونی برای آموزش و فراگیری “فرهنگ پدافند غیرعامل” در جامعه از امور مهمیاست که مجلس شورای اسلامینقش ارزنده ای در این باره دارد.سرعت و دقت لازم در ارایه طرحهای موردنیاز ، بررسی لوایح مرتبط ، رفع موانع قانونی و حمایت ویژه از این فرهنگ بسیار تاثیرگذار است.
- بسیج:بسیج به عنوان الگوی ماندگار انقلاب اسلامیو دفاع مقدس از تاثیرگذارترین عوامل در پیاده سازی و فراگیری “فرهنگ پدافند غیرعامل” در جامعه است.بسیج ، بیشترین سطح تماس را با مردم دارد.ظرفیت ارتباطی و مردمیبسیج میتواند سازوکار مناسبی برای پیشبرد این برنامه راهبردی باشد.
- شورای عالی انقلاب فرهنگی:این شورا ، عالی ترین مرجع تصمیم گیری درباره موضوعات فرهنگی کشور است و بدیهی بنظر میرسد که “فرهنگ پدافند غیرعامل” از حمایت این نهاد راهبردی باید برخوردار باشد و گسترش و فراگیری این فرهنگ نیازمند طرحها و مصوبات نوآورانه شورای عالی انقلاب فرهنگی است.
- زبان فارسی:یکی از اصلی ترین عوامل هم گرایی در کشور ، عامل وحدت آفرین زبان فارسی است.“فرهنگ پدافند غیرعامل” هراندازه که در کاهش واگراییها و افزایش هم گراییها توفیق یابد به اهداف دفاعی بیشتر نائل شده است.زبان فارسی از درجه هم گرایی بسیار بالایی برخوردار است.زبانها و گویشهای محلی و زبان فارسی در طول تاریخ هم افزایی داشته اند.جامعه ، اجتماع مردمانی است که در یک سرزمین باهم زندگی میکنند و برای رسیدن به اهداف مشترک بایکدیگر همکاری و تلاش جمعی دارند.جامعه ایرانی متشکل از مردمانی با قومیتهای متنوع است که هزاران سال با فرهنگ و زبان و اهداف مشترک ، با خطرات مواجهه کرده اند و در غم و شادیها با هم شریک بوده اند و حوادث تلخ و شیرین را پشت سرگذارده اند.نزدیک ترین این رویدادها ، دفاع مقدس مردم ایران با حضور قومیتها و گویشهای مختلف از سراسر کشور بوده است.
علاوه براین عوامل ، میتوان فهرست بیشتری ارایه داد اما برای طولانی نشدن این نوشته به همین مقدار بسنده میشود.باشد که برنامه ریزان راهبردی کشور بتوانند با استفاده از تمامیظرفیتهای مادی ، معنوی و انسانی جمهوری اسلامیایران برنامه ریزیهای همه جانبه ای را برای گسترش و فراگیری “فرهنگ پدافند غیرعامل” انجام دهند.حداکثرسازی توان نیروهای خودی ، خنثی سازی تهدیدهای دشمنان و استحکام پایههای وحدت ملی از نتایج این طرح ریزیهای راهبردی است.